Kuzey Kafkasya Araştırmaları: 09/25/07

25 Eylül 2007 Salı

Kafkasya Ansiklopedisi "Kafpedia" Yayında

Antik Yunan kültüründe Aristoteles ve Platon gibi filozofların öncülüğünde doğup, Fransız düşünürleri Diderot ve d’Alembert tarafından temelleri atılan çağdaş ansiklopediler, farklı eğitim düzeylerindeki okurlara, aradıkları bilgileri kapsamlı ve geliştirilebilir zeminde vermeyi amaçlayan eserlerdir. Yaygın tanıma göre "ansiklopedi" "tüm bilim dallarındaki veya belirli bir alandaki bilgileri düzenli ve kapsamlı şekilde sunan başvuru kaynağı"dır.

Kafkasya’yı her yönüyle tanımak isteyen meraklılar için hazırlanan ve çeşitli görsel malzemelerle de desteklenen Kafpedia, tarih, coğrafya, doğal varlıklar, siyasal yapılar, kültürel değerler, önemli olaylar ve iz bırakan isimlere ilişkin ciddi boşluğu dolduracak. Elektronik ortamda sunulan Kafpedia maddeleri, değişik kategoriler altında alfabetik düzende toplanarak iç yönlendirmelerle desteklenmekte; böylelikle yan bilgilere kolayca erişim sağlanabilmekte.

Türkçe ve İngilizce olarak planlanan, geliştirilebilir ve güncellenebilir yapıya sahip bulunan Kafpedia, Kafkasya'ya dair araştırma, inceleme, yorumlama yapanların katkılarına açık. Katkı için Kafpedia yöneticisinin admin@kafpedia.org adresine talep bildirilmesi yeterli.

http://www.tr.kafpedia.org/

Cem Kumuk'tan “Kafkasya Tarih ve Politika Arşivi”

Kafkasya araştırmalarına yönelik dev elektronik arşiv devreye giriyor. Çeşitli belge, kitap, harita ve görsellerden oluşan “AHPC-Kafkasya Tarih ve Politika Arşivi” ilk anda 2 binin üzerinde arşiv malzemesini içerecek.

“Neredesin Prometheus?/Kafkasya Aydınlık Günlerini Arıyor” adlı eseriyle geniş yankı uyandıran araştırmacı–yazar Cem Kumuk tarafından geliştirilerek finanse edilen proje, Kafkasya üzerine yapılacak çalışmalarda ortak referans noktası olabilme hedefine sahip. İngilizce, Almanca, Fransızca, Türkçe, Osmanlıca, Rusça ve çeşitli Kafkas dillerindeki kaynaklardan oluşan “AHPC-Kafkasya Tarih ve Politika Arşivi”nde ayrıca ender bulunan tarihi haritalar, fotoğraflar ve çizimler de yer alıyor.

http://www.archivekavkaz.com/ adresinde Türkçe ve İngilizce olarak yayına başlayacak siteye, gelecek günlerde Rusça seçeneğini de ilave edilecek. 4 farklı seviyede kurgulanan üyelik sistemi yıllık 75 EURO’dan başlıyor. Elde edilecek gelir, dünyanın çeşitli ülkelerinde bulunan arşivlerdeki Kafkasya ile ilgili kaynakların toplanmasında kullanılacak. “AHPC-Kafkasya Tarih ve Politika Arşivi”ne malzeme bağışı yapacak olanlar, bir yıllık sınırsız erişim hakkından yararlanabilecek.

http://www.archivekavkaz.com/

Ümit Şimşek – Bir Polonya Klasiği: Uçan Üniversite

Marya Sklodovska, 1867 yılının Kasım ayında, Polonyalı bir ailenin beşinci çocuğu olarak Varşova’da hayata gözünü açtı. Marya’nın hem annesi, hem babası eğitimciydi. Fakat beş çocuğa birden bakmak zorunda kalınca, annesi o güne kadar devam ettirdiği okul yöneticiliğinden ayrıldı. Babası ise matematik ve fizik öğretmeni olarak iyi bir gelire sahipti. Fakat onun da işini kaybetmesi uzun sürmedi. Bir Polonyalı olarak, Polonya’nın Rus işgali altındaki kısmında, Polonya’nın değerlerine bağlı olduğu ve fikirlerini uygunsuz zeminlerde dile getirdiği için görevine son verildi. O sıralarda Varşova, Çarlık Rusyasının işgali altındaki bölgede bulunuyordu.

Çok geçmeden, ailenin başındaki maddî sıkıntılara yenileri eklendi. Marya (veya aile arasındaki söylenişiyle “Manya”) beş yaşında iken ablalarından birini, sekiz yaşında iken de annesini kaybetti. Ancak bütün bu sıkıntılar, aile bireylerinin birbirlerine daha sıcak duygularla yaklaşıp kenetlenmesine vesile oldu. Üstelik bu yakın ve sıcak duygular arasında, bilim ve sanatın da özel bir yeri vardı. Babaları, Manya ile kardeşlerini sadece ilgi ve şefkatiyle değil, aynı zamanda entellektüel yönden de besliyordu. Manya bir yandan edebiyatla, bir yandan laboratuar âletleriyle bu şekilde tanıştı. Cumartesi akşamları babası ona ve kardeşlerine klasiklerden okurdu. Vaktiyle babasının fizik deneylerinde kullandığı aygıtlar da, Manya’nın bilime olan iştahını kabartacak şekilde, evlerinde duruyordu. Çünkü Ruslar Polonya okullarında bilimsel deneyleri de yasaklamışlardı.

Böyle bir aile atmosferi içinde Manya’nın orta öğrenimini tamamlaması zor olmadı. Fakat sıra üniversite öğrenimine gelince, diğer hemcinsleri gibi, Manya da kapıları kendisine kapalı bulacaktı. Çünkü kadınların üniversite öğrenimi görmesi yasaktı. O zaman, imkânı olan yurt dışında soluğu alıyor ve öğrenimine başka ülkelerde, üstelik Polonya’dakinden çok daha özgür şartlar altında devam ediyordu. Manya ise yurt dışına gitmek için gerekli maddî imkâna sahip değildi. Bununla beraber, durum büsbütün ümitsiz de sayılmazdı. Birçok Polonyalı genç gibi, o da Yüzen (veya diğer tabiriyle “Uçan”) Üniversiteyi seçti.

Yüzen / Uçan Üniversite, yasadışı bir üniversite idi. Bu üniversitenin sınıfları her gece ayrı bir evde, Rus yetkililerinin gözlerinden uzak yerlerde toplanıyordu. Böylece geceleri bir evden bir başka eve yüzen bu sınıflarda, öğretim üyeleri hiçbir karşılık beklemeden bilgilerini genç kuşaklara aktarıyor; ayrıca üst sınıfların öğrencileri de kendilerinden daha aşağıdaki sınıflarda bulunan öğrencilere ders veriyorlardı. Bu sistem, Polonyalıların olağanüstü bir ilerigörüşlülük ve birlik ruhu içinde geliştirdikleri ve uyguladıkları bir sistemdi. Rus Çarı, Polonya halkını bütünüyle cahil bırakmak ve kültürlerinden uzak tutmakla onların milliyetçilik duygularını bastırabileceğini düşünürken; Polonyalılar da kendi geleceklerini bütünüyle ilme, kültüre ve sanata sahip çıkmak ve bu değerlerini ne pahasına olursa olsun koruyup geliştirmekte görüyorlardı. Onlar bu yolun uzun ve çileli bir yol olduğunu biliyorlardı. Matematiğin, fiziğin, biyolojinin, tarihin, edebiyatın, müziğin ayrıntılarıyla yıllar boyu boğuşacaklar, her akşam birkaç satırlık birşey öğrenebilmek evden eve uçacaklardı. İlim öğrenirken, özellikle de öğretirken suçüstü yakalanmanın işkence, hapis ve Sibirya gibi bedelleri vardı. Ve Çarlık Rusyası bu işi oldukça ciddîye alıyordu. Çünkü o kafanın “terörist” veya “düşman” konseptine, çantasında ders kitabı taşıyan bir genç kız, eli silâhlı bir direnişçiden daha yakındı.

Uçan Üniversiteye devam edenlerin yüzde 70 kadarını kız öğrenciler teşkil ediyordu. Bunlardan 3 bin kadarı, 1883-1905 yılları arasında Uçan Üniversiteden diploma aldı. Diplomalar, dereceler, ödül törenleri son derece ciddî tutuluyor ve çalışan, bunun karşılığını görüyordu. Nihayet, 1905’te, Uçan Üniversite, “Bilimsel Kurslar Topluluğu” adı altında yarı-yasal hale geldi.

Uçan Üniversite Manya’nın bilime karşı iştahını daha da açmıştı. Ablası Bronya ile ne yapıp yapıp Paris’e giderek yüksek öğrenimlerini tamamlamaya karar verdiler. Önce Manya çalışıp Bronya’nın tahsil masraflarını karşılayacak, sonra Bronya Manya’yı okutacaktı.

Böylece Manya Varşova’ya 150 km uzaktaki bir şeker fabrikası sahibinin çocuklarına özel dersler vermeye başladı. Manya burada işçi çocuklarına da boş zamanlarda ücretsiz olarak ders veriyordu. Doğal olarak, bu kadarı da hapis veya Sibirya sürgünü ile sonuçlanabilecek yasadışı bir faaliyetten başka birşey değildi. Fakat Manya bu kadarla da yetinmiyor, işçi çocuklarına ders verdikten sonra kendi kitaplarının arasına gömülerek sabahın ilk saatlerine kadar ders çalışıyordu.

Çok geçmeden Manya’nın hayalleri birer birer gerçekleşmeye başladı. Paris’te üniversiteye giderken, kömür masrafından tasarruf etmek için geç saatlere kadar umumî kütüphanelerde çalıştıktan sonra çatı katındaki küçük odasına dönüyordu. Yemeği, üzerine yağ sürülmüş ekmek ile çaydan ibaretti; pek seyrek olarak bu listeye bir yumurta da ekleniyordu. Bir ara kötü beslenme yüzünden tedavi görmek zorunda kaldıysa da, biraz kendisini toparlar toparlamaz yine aynı tempo ve rejimle derslerinin başına döndü. Bundan sonrası, bütünüyle bilime adanmış bir ömür oldu Manya için. Tahsiline devam ederken, kader karşısına Pierre’i çıkardı. Evlendiler ve bilimsel çalışmalarına beraberce devam ettiler.

Bir süre sonra Polonyalı Manya, Nobel ödülüne lâyık görülen ilk kadın olmakla kalmamış, iki defa ödül alan yegâne Nobel sahibi bilimci ünvanını da kazanmıştı.Bu kadın, bütün dünyanın tanıdığı Marie Curie’den başkası değildi.

Marie Curie, Polonya’daki Yüzen / Uçan Üniversite günlerini anlatırken şunları söylüyor: “İçinde bulunduğum grup, ülke istikbalinin, milletin entellektüel ve moral gücünü geliştirmek için harcanacak çok büyük çabalara bağlı olduğuna inanan gençlik gruplarından biriydi. Bir araya geldik ve birbirimize akşamları dersler vermeyi kararlaştırdık. Herbirimiz, diğerlerine, kendisinin en iyi bildiği şeyi öğretecekti.”

Uçan Üniversite, Ruslaştırma çabalarına karşı Polonyalıların bulduğu çözümlerden sadece bir tanesiydi. Gerçekte, her seviyede öğrenim faaliyetleri geniş kitlelere kadar yayılmıştı. Özellikle “kendi kendine öğrenim” günün modası haline gelmiş ve yirminci yüzyılın başında, Rus işgali altındaki Polonya topraklarında yaşayan halkın üçte birinin günlük faaliyetleri arasına girmişti. Önde gelen bilim ve sanat adamlarının katkılarıyla, kendi kendine öğrenim için rehber kitaplar hazırlanıyor ve bunlar elden ele dolaşıyordu. Ülkede hızla yayılan kütüphaneler, her kesimden halkın uğrak yeri haline gelmişti. Fakat bu kütüphaneler de rahat bırakılmadı. Raflardaki kitaplar bazan “meçhul hırsızlar” tarafından çalınıyor; yahut Victor Hugo, Emile Zola, Alexandre Dumas gibi “aşağılık” yazarların kitapları ele geçtiği için kütüphaneler polis tarafından kapatılıyordu.

Evlerdeki eğitim faaliyetleri de, ne kadar sıkı izlenirse izlensin, gerek öğretmenler, gerekse öğrenciler açısından büyük bir cesaret ve kararlılıkla devam ediyordu. 1911 yılında, Sosnoviç Polis Müdürüne bir ajan tarafından sunulan bir raporda sayılanlar, küçük bir kasabadaki eğitim faaliyetlerinin ne kadar “korkunç” boyutlara ulaştığını gösteriyor:

“Görev alanım içindeki yasadışı okullarla ilgili olarak aşağıdaki raporu Ekselanslarına sunmaktan büyük onur duyuyorum:
1. Najer Ustanın damadı Pergricht’in evinde, Rusek adında tehlikeli bir kişi tarafından dersler verilmektedir.
2. Jerzy Madeni memurunun kızı Maria Goralska, kliniğin diğer tarafındaki sokakta, firmaya ait evde ders vermektedir.
3. Aynı firmanın Wesola Sokağındaki başka bir evinde, Janina Drozdovksa ile kızkardeşi tarafından dersler verilmektedir.
4. Jutrzenska Mağazası müdiresinin halası veya annesi olan ismi meçhul kişi, mağazanın bitişiğindeki dairesinde dersler vermektedir.”

Rapor, böylece on maddelik bir listeyi sıraladıktan sonra, şu cümlelerle sona eriyor:“Daha bunlar gibi, öğrenmeye muvaffak olamadığım başka okullar da bulunmaktadır. Bunlardan bazılarında sayıları elliye varan çocuklar iki vardiya halinde öğrenim görmektedir.”

Ülke içindeki eğitim faaliyetleri bu yaygınlık ve yoğunlukta devam ederken, Polonyalı aydınlar ve gençler, bir yandan da yurt dışında, özgürlük havasını soluyabilecekleri yerlerde kümeleniyorlardı. Bu yerlerden Paris, daha on dokuzuncu yüzyılın başlarından itibaren Polonya kültürünün nefes alabildiği merkezlerden biri haline gelmişti. Polonya’nın en büyük bestecisi Şopen ile beraber ülkenin en önemli şairleri, edebiyatçıları, tarihçileri, bilim adamları buralarda yetişti. Talihsiz Polonya’nın başından geçen işgaller, bu milletin vicdanında bir şuurun uyanmasına vesile olmuş ve bu şuurla, herkes kurtarılması gereken birşeylerin olduğunu görerek kendi üzerine düşeni yapmaya koyulmuştu. Belki de bu yaygın endişe olmasaydı, Polonya bugüne kadar yetiştirdiği dünya çapındaki değerlerden birçoğuna sahip olamayacaktı, kimbilir? Yurt içindeki baskılar, içerideki ağacı kurutamadığı gibi, onun dünyaya dal budak salmasına ve dışarılarda meyveler vermesine yol açtı.

Bu arada keser de, sap da defalarca döndü, onunla beraber hesaplar da döndü. Birinci Dünya Harbi koptuğunda, Polonya’nın işgalcileri, kendilerini Polonyalıların siyasî desteğine muhtaç buldular. O âna kadar kökünü kazımaya çalıştıkları Polonya milliyetçiliği, bu defa kendilerine lâzım olmuştu! Bunun üzerine 1916 yılında okulların ve üniversitenin Polonya kültürü çizgisinde eğitim vermesine müsaade edildi. Çok geçmeden de Polonya bağımsızlığını kazandı. Fakat 1939 yılında Almanlar Polonya’yı işgal edince, ilim yine yeraltına çekilmek zorunda kaldı.

Almanlara göre, Polonyalıların herhangi bir seviyede eğitim görmesine hiç gerek yoktu. Himmler, “Bir Polonyalı 500’e kadar saymayı, adını yazmayı, bir de Almanlara itaat etmenin Tanrı buyruğu olduğunu öğrensin, yeter” diyordu. Yine öğretim, bilim, kültür, sanat namına ne varsa yasaklanmıştı. Herhangi bir şey öğretirken veya öğrenirken yakalanan, “silâhlı direnişte bulunan kişi” muamelesi görüyor ve temerküz kamplarına gönderiliyor yahut ânında ortadan kaldırılıyordu.

Nazi terörüne karşı Polonyalıların insiyakî tepkisi öncekinden farklı olmadı. Yasadışı okullar, yeraltı eğitimi, bodrumlarda ve çatı katlarında dolaşan sınıflar, ülkenin her yanına ışık hızıyla yayıldı. Bu eğitim faaliyetleri okuma yazma öğretiminden din eğitimine, gizli konserlerden üniversite derslerine, sergi ve seminer gibi faaliyetlerden gizli yayınlara kadar bütün bilim, kültür ve sanat alanlarını kapsayan topyekûn bir kurtuluş hareketiydi. Öyle ki, bu gizli eğitim faaliyetlerine katılanların sayısı, savaş öncesinde yasal eğitim kurumlarına devam edenleri geride bırakacak seviyelere ulaştı. 1942 yılında, Nazilerin amansız takipleri altında 1,5 milyon çocuk gizlice eğitim görüyordu! 1944’te yeraltı üniversitesi öğrencilerinin sayısı 10 bini bulmuştu. Temerküz kampları bile, o dehşetli şartların altında, yine gizliden gizliye bir okula dönüştü. Öğretim üyeleri ile öğretmenler, kamplarda da çevrelerindeki genç Polonyalılara birşeyler öğretmenin yolunu buluyorlardı. O çılgın eğitim furyası, bir Polonyalı için, nefes alıp verebildiği her yeri bir okul haline dönüştürmüştü. O günlerde her gece bir başka tavan arasında gizlice ders alanlardan birisi de Papa John Paul idi.

Yeraltı üniversitelerinde ders vermenin bedelini Almanya’daki bir çalışma kampında ödeyen Polonyalı bilim adamı Kazimierz Kuratowski, o günleri yıllar sonra şöyle anlatacaktı: “Hemen hemen bütün profesörlerimiz bu yeraltı üniversitelerinde ders veriyordu. O zamanki öğrencilerimizin birçoğu ise bugün profesör veya doçent oldular. Bilimsel çalışmalar ve eğitim, son derece zor şartlara rağmen gerçekleşen bu yeraltı örgütlenmesi sayesinde devam etme imkânı buldu. Direniş ruhunu kazandırması ve geleceğe ümit ve güvenle bakmayı sağlaması, kaçak öğretime önem kazandıran hususlar arasındadır ki, bunlar işgal şartlarında son derece gerekli olan şeylerdi.”

1975 yılına kadar Polonya ırkını bütünüyle yeryüzünden silmek niyetiyle ülkeyi istilâ eden Almanlar, tıpkı Rus selefleri gibi, hedeflerinin çok uzaklarındayken Polonya’yı terk etmek zorunda kaldılar. Çarlık Rusyası Polonya’yı Ruslaştıramadan çökmüştü; Naziler de bu ülkeyi Almanlaştıramadan helâk oldular. Sonra sıra Sovyetler Birliğine geldi. Dünyanın yarısına hükmeden imparatorluk bütün gücüyle Polonya’nın üzerine yüklenerek buradaki özgürlük ateşini söndürmeye çalışırken, ülkenin meşhur üniversitesi yine yeraltında uçuşa geçmişti. Yine evden eve sınıflar dolaştı, öğretmenlerle öğrenciler gizli gizli buluştu, gecenin karanlıklarında ve gözden uzak yerlerde ilim konuşuldu. En az bir nesil de böylece yetişti.

Ve çok geçmedi, dev imparatorluk kâğıttan bir kale gibi yıkılıverdi. İlk çatırtılar, her yerden önce, Uçan Üniversitenin ülkesinden duyulmaya başlamıştı.

Bugün dönüp de geriye bakanlar, Polonyalıların iki asır boyunca büyük bir basiretle büyük işler başardığını görmekte zorlanmıyorlar. Fakat olayların içindeyken böyle bir basireti—üstelik toplum çapında—gösterebilmenin kolay bir iş olduğunu kimse iddia edemez. Zira Polonyalılar işgal gibi, yok edilme gibi büyük felâketlerle karşı karşıyaydılar ve “küçük işlerle” uğraşarak büyük bir işi başarmaya ve bu felâketleri yenmeye çalışıyorlardı. Bunlar alfabeyi sökmek, satır satır fizik öğrenmek, şiir okumak, beste yapmak, bir bilim veya sanat dalının inceliklerini kapmak veya bütün bunları sıradan birkaç insana öğretebilmek için yıllar boyunca hayatını tehlikeye atarak—ve bazan da feda ederek—tavan aralarında, bodrum köşelerinde dirsek çürütmek gibi işlerdi. Fakat bu küçük işler etrafında toplanan mütevazi topluluklar, bazan bir ilkokul sınıfı, bazan bir müzik grubu, bazan bir edebiyat topluluğu halinde yeraltında dolaşırken, bağımsız bir toplum hayatının temel direklerini Polonya topraklarının derinliklerine kadar çakıyorlardı.Bu topluluklara katılanlardan herbiri, bir yandan kimya formülleri ezberlerken, bir yandan da, kişiliğini ve özgürlüğünü her türlü dış etkiye karşı sapasağlam koruyacak bir aşıyı genlerine işliyordu.

Bu arada, böylesine küçük işleri hayatın en vazgeçilmez lezzeti haline getiren bir “küçük” sırrı da unutmayalım:Öğrenme ve öğretme aşkı—Polonyalılar işte onu yakaladılar ve ondan ayrılamıyorlar.

Roosevelt’in şu sözleri, genel olarak insanlık için geçerli olmakla birlikte, en canlı bir şekilde, herhalde Polonyalıları tasvir ediyor olsa gerek:“İnsanların, değişim kargaşası içinde, yüzyılların biriktirdiği eğitim kazançları ile temaslarını kaybettiği zamanlar olabilir. Fakat eğitim kazancı hiçbir zaman ortadan kaybolmaz. Kitaplar yakılabilir, şehirler tahrip edilebilir; fakat hakikat, tıpkı özgürlük aşkı gibi, mütevazi erkek ve kadınların kalblerinde yaşamaya devam eder. Yarının kesin zaferi demokrasi ile, eğitimde demokrasi ile mümkün olacaktır. Çünkü dünyada hiçbir halk ebediyen cehalete veya ebediyen köleliğe mahkûm edilemez.” (Zafer - Ağustos 2001)

M.Aydın Turan - Kafkasya Mülteci Yayınlarında Mareşal Pilsudski ve Cenaze Töreni

1867 yılında Litvanya'nın Zulov adlı köyünde doğan, asker ve siyaset adamı Mareşal Jozef Klemensk Pilsudski [1] 12 Mayıs 1935 günü saat 20.45'de vefat etti[2]. Ölümü aynı gün radyo ile Polonya halkına duyurulan Pilsudski, çalkantılı Polonya tarihinin XX. yüzyıldaki dikkate değer simalarından biriydi. Trumbo'nun "İmparatorluklar çağının kapanışı" olarak algıladığı I. Dünya Savaşı'nın karmaşa ortamında bağımsızlığa kavuşan Polonya, bir anlamda varlığını Pilsudski'nin önderliğindeki "Polonya Sosyalist Partisi"nin (P.P.S.) kararlı ve inatçı tutumuna borçludur. Mutlak surette ülkesinin bağımsızlığını hedefleyen Pilsudski, "ihtilalci bir parti" olarak tanımladığı P.P.S'nin "barış yoluyla amacına ulaşamayacağını", "özgürlüğün koşullarının kimse tarafından hediye edilmeyeceğini" ifade ederek gelinen noktayı, "iyice biliyoruz ki, bütün politik ve sosyal hedeflerimiz için ancak kendimiz çarpışacağız. Bu da söz ile, gizli basın ile değil, silahla yapılacaktır" sözleriyle özetlemişti[3].

Pilsudski'ye ilişkin derli toplu Türkçe tek kaynak oluşturan Stefan Pomaranski'nin kaleme aldığı çalışma, onun yaşamında ve tezlerinde tutarlı bir çizgiyi takip ettiğini ileri sürer. Pomaranski bu biyografide Pilsudski'nin derin muhalefete rağmen, "demoralize olmuş, satılık, kangren haline gelmiş efendilere"[4] acımasız davranmakta kararlılık gösterdiğini, ancak Polonya halkı için aynı zamanda "büyük bir mürebbi" ve "şeref bekçisi"[5] olduğunu kaydetmektedir.

Mayıs 1926'da şiddetlenen siyasi bunalımda görevini bırakan Cumhurbaşkanı Voyçehovski'nin yerine parlamentonun büyük çoğunluğunca seçilen Pilsudski (31 Mayıs 1926) bu makamın "yetkisizliği"ni ileri sürerek görevi kabul etmemiştir: "Geçmişin acı hatıralarını henüz zihnimden silmedim, beni bu mevkiye davet eden zevata karşı itimadım tam değildir. Feci surette katledilen ve bu akıbetten kendini kurtaramadığım reisicumhur Narutoviç'in çehresi her zaman gözümün önündedir. Bilhassa çocuklarıma yapılan taarruzdan son derece müteessirim. İşsiz yaşayamayacağımı bir daha itiraf ediyorum, halbuki mevcut teşkilatı esasiye kanunu ise reisicumhuru işten kenarda bırakıyor..." . [6] Bu ilginç tavır üzerine Polonya parlamentosu, onun yakın dostu Prof. İgnati Mostsitski'yi cumhurbaşkanı seçmiş, Pilsudski ise "Harbiye Nazırı ve Leh Ordusu Başmüfettişi" olarak göreve başlamıştır. Fiiliyattaki durum ise oldukça farklıydı ve Polonya iç siyasetinde artık yegane belirleyici konumuyla Pilsudski diktatoryası sözkonusuydu. Bununla birlikte kırsal özellikler taşıyan ülkesinde kuramsal olarak mevcut çok partili hayata müdahalede bulunmayan Jozef Pilsudski ekonomik yaşam üzerinde bütüncül bir siyaset takip etmekten kaçınmıştı[7].

Polonya hakiminin dış politika opsiyonlarındaki en önemli belirleyici ise Rusya idi. İdeolojik tercihleri farklı olmakla birlikte Sovyetler Birliği, Çarlık Rusyasının ısrarlı takipçisi idi ve Polonya'nın bağımsız kalabilmesinin ön koşulu imparatorluk geleneğini sürdüren Sovyetler Birliği'nin dağılmasıydı. Ancak bu gerçekleştiğinde ülkeye yönelen daimi tehdit bertaraf edilebilecek, Polonya ise "tarihi misyon"nuna, yani Avrupa'da "merkezi konum"a ulaşabilecekti. Pilsudski'nin bu tezi onun neden yaşamı boyunca Rusya karşıtı politikaların kurucusu ve destekçisi gözüktüğünü, dolayısıyla "Rusya mahkumu milletler" olarak tanımlanan halklara mensup mülteci topluluklarının bir bölümünce niçin saygı gördüğünü anlamayı kolaylaştırır.

Gerçekten de Pilsudski mülteciler için sadece "kendi milletinin azamet ve saadetini her şeyin üstünde gören" bir şahsiyet değil; aynı zamanda "diğer milletlere kurtuluş yollarını gösteren", "samimi dost ve yüksek hami" idi. Dehası ile Polonya'yı var eden mareşal, "Leh milletinin eski felaket arkadaşları olan Rusya mahkumu milletler mümessilleri"ne de gösterdiği "konukseverlik"le büyüklüğünü kanıtlamıştı[8]. Muhtemelen 1926'da kurulan, "Beyaz Ruslar ve Ermeniler hariç, Sovyetler Birliği'ndeki bütün Rus olmayan milletleri ihtiva eden Promethe Birliği (Ligue Promethee)"nin[9] en büyük politik ve ekonomik destekçisi, Rusya'yı küçük parçalara ayırma siyasetini ısrarla sürdüren Jozef Pilsudski'den başkası değildi.

Ölümüyle Polonya siyasi sahnesinde boşluk bırakacak Pilsudski'nin naaşı ünlü Belveder Sarayı'nda kurulan katafalka yerleştirildi ve ertesi gün kalabalık ziyaretçi toplulukları ziyarete başladı. Mülteci kolonileri de, kendilerine kucak açan bu asker ve devlet adamının matemine iştirak ediyorlardı. "Kafkasya İstiklal Komitesi"nin yerine Şubat 1935'te faaliyete geçirilen "Kafkasya Konfederasyon Şurası", Pilsudski'nin vefatının ertesi günü eşi Yuşkoviçova Marya'ya telgrafla taziyetlerini bildirmiş; Kuzey Kafkasya, Azerbaycan ve Gürcistan merkezleri ayrıca Polonya Cumhurbaşkanı İgnati Mostsitski, General E. Rıdz-Smıgla ile General Kaspjitski'ye taziyet telgrafları göndermişlerdi[10].Kafkasya mültecilerinin 14 Mayıs 1935 günü Varşova'da yaptıkları toplantıda, "Kafkasya kolonisi adına Mareşalin tabutuna milli bayrakları sembolize eden gümüş bir çelenk konulması" kararlaştırılmış, 15 Mayıs'ta "Kafkasya Dağlıları Halk Partisi" liderlerinden Mehmet Girey Sunç, "Promethe Birliği" başkanı Prof. R. Smal-Stodski gibi simalar Belveder Sarayındaki katafalkı ziyaret etmişti. Pilsudski'nin cenazesi aynı akşam (15 Mayıs 1935) sokak lambaları siyah tüllerle örtülmüş yollardan geçirilerek Yan Kilisesi'ne götürülmüş, şiddetli yağmura rağmen halk sokaklarda beklemeyi sürdürmüştü. Cenaze, Krakov'a götürülmek üzere 17 Mayıs sabahı saat 11.00'e yaklaşırken Mokotov meydanına doğru yola çıkarıldı. İki kol halinde korteji ortalarına alan Polonya askerlerinin arasında General E. Rıdz-Smıgla ile General Kazimir Sosnkovski'nin kolunda yürüyen Pilsudski'nin eşi ve iki kızını, Polonya Cumhurbaşkanı, yabancı devletlerin temsilcileri, kordiplomatik, dini önderler, üniversite rektörleri ve ordu temsilcileri takip ediyordu. Kalabalık kortejde dikkati çeken bir grup da, mareşalin kucak açtığı Kafkasya mülteci temsilcileriydi. "Kafkasya Konfederasyon Şurası" adına M. Girey Sunç, A. Gegeçkori, A. Azertekin, K. İmnadze ve ayrıca Kuzey Kafkasya, Azerbaycan ve Gürcistan delegasyonları milli bayraklarıyla cenaze arabasını takip etmekteydi. Mokotov meydanındaki resmi geçit, naaşın generallerin omuzlarında Krakov'a gidecek trene yerleştirilmesiyle tamamlandı. Askeri bando onun en sevdiği melodiyi, "I. Brigida" marşını çaldı, ardından 101 pare top atışı yapıldı. 18 Mayıs günü saat 12.00'de Pilsudski'nin tabutu Polonya kralları ve önemli simalarının yattığı Vavel'in zemin katına konuldu. Kalbi vasiyeti üzerine Vilna'da mezarı bulunan ve tüm yaşamı boyunca tutkuyla bağlı bulunduğu annesinin yanına defnedilmek üzere ayrıldı[11].

Mülteci yazınınında da açıklıkla izlendiği gibi, Pilsudski'nin ölümü yalnız Polonya'nın değil, anti-sovyet hareketlerin de büyük bir kaybı idi. "Promethe Birliği"nin Azeri liderlerinden M. Emin Resulzade, onu "milliyet umdesinin zaferine inanan", "keskin görüşlü bir devlet adamı" olarak tanımlarken, "Tarihinin en mes'uliyetli anında hem inkılapçı, hem kumandan, hem de büyük devlet adamı olmak sıfatlarını kendi nefsinde bu kadar büyük bir kudretle temsil eden Pilsudski gibi milli şefe malik olmak, Lehistan için, elbette, bir mazhariyetti" diyecek[12]; "Kafkasya Dağlıları Halk Partisi"nin yayın organlarından "Znamya Naroda"da onun "milletlere hürriyete giden yolu gösteren" yönü vurgulanacak[13]; Kuzey Kafkasya mültecilerinden Mehmed (Magomed) Çukua "Leh milletinin tarihinde en şanlı bir sahife" gibi duran Pilsudski'nin ardından "kendi milleti için çalıştı, onun için ızdırap çekti ve onun uğrunda öldü" diyecek[14]; yine aynı partinin mensuplarından Ali Şurdum da "Necip Leh milletinin en büyük halaskarı olan Mareşal Pilsudski'nin ahiren vefatı, muhaceretteki Şimali Kafkasyalılar arasında derin teessürler uyandırdı" ifadesini kullanacaktır[15].

Promethe mensupları Pilsudski'nin yaşam ve faaliyetlerini işleyen bazı toplantılar da düzenleyerek onun anısını yadetmişlerdir. 20 Mayıs 1935'te Paris'te "Promethe Birliği"nin bir uzantısı olarak çalışmalarını sürdüren "Kafkasya, Türkistan ve Ukrayna Dostluk Cemiyeti"nin girişimiyle "Mutalite" salonunda; 23 Mayıs 1935'te Varşova'da "Varşova Şark Enstitüsü" ve "Promethe Kulübü"nün öncülüğünde yapılan toplantılar bunlara örnek teşkil etmektedir. Kafkasya kolonileri bunlardan başka Fransa, Almanya, Türkiye, İran gibi ülkelerdeki Polonya temsilciliklerinin düzenlediği ayinlere de katılmışlardır[16].

1935 yazında Polonya Pilsudski için yeniden telaşlı bir atmosfere girdi. Temmuz ayında naaşın anıt mezara nakli dolayısıyla Kafkasya muhaceret çevreleri bir program çerçevesinde törene iştirak etmeyi kararlaştırdılar. 16 Temmuz 1935 günü Azerbaycan, Kuzey Kafkasya ve Gürcistan kolonilerinin temsilcileri olarak Azertekin, Baytugan ve İmnadze üç maddelik bir program belirlediler[17]. Kayda alınan hususlar son derece kısa ve netti: "Polonya'nın Büyük Lideri Mareşal Pilsudski'ye saygı borcunu ödemek maksadıyla bütün koloniyle birlikte Krakov'a gidilecek", "Krakov civarındaki Sovinets'de yapılan tepenin yapılışına iştirak edilecek" ve "Kafkasya Konfederasyon Şurası tarafından gönderilen Kafkasya toprağının tepeye dökülerek, toprak mahfezesi üzerinde şunlar yazdırılacak: 'Kendi kurtuluşları yolunda çarpışan Kafkasya (Azerbaycan, Gürcistan ve Kuzey Kafkasya) evlatlarından Lehistan'ın büyük kurucusu ve Reisine..."[18].

Bu program çerçevesinde 50'den fazla Kafkasyalı, aileleriyle beraber 19 Temmuz'da trenle Krakov'a hareketle ertesi gün burada şehir temsilcisi Kühn tarafından karşılandı. Gurup kentte kısa bir gezi yaptı, ulusal bayraklarıyla tarihi Vavel Sarayı'nda Pilsudski'nin sandukasını ziyaret etti. Kısa bir dinlenmeyi takiben özel bir otobüsle anıt mezarın yapıldığı Sovinets'e çıkıldı. Koloninin bereberinde getirdiği Kafkasya toprağı törenle anıt alanına serpildi. Kafkasya kolonisinin bu seyahati yerel basında da yer aldı[19].

Ertesi yıl, Pilsudski'nin ilk ölüm yıldönümü dolayısıyla düzenlenen anma toplantısında, "Promethe Birliği"ne mensup Kafkasya mültecileri, Gürcü siyasetçi İmnadze'nin başkanlığında bir araya geldiler.Varşova'daki "Promethe Kulübü"nde 12 Mayıs 1936 günü saat 17.00'de toplantıyı açan İmnadze göçmenleri saygı duruşuna davet etti ve sonra Pilsudski'nin "Pisma-Mowy-Rozkazy" adıyla basılan külliyatından bir bölüm okunmasını önerdi. Kuzey Kafkasyalı mültecilerden birinin ifadesiyle bu bölüm, külliyatın 9. cildinde yer alan ve 1905-1907 yıllarında Polonya kurtuluş hareketinin başarısızlığa uğraması sonrasında Krakov ve Lvov'da Polonya Sosyalist Partisi'nin (PPS) parti okullarında okutulan dersler serisindendi. Aynı mülteci, okunan bölümün "elinde devlet aparatları, ordu vs. bulunan iktidar mevkiindeki hükümete karşı bütün milletin yapacağı musalleh mücadelenin teşkil ve tertibine ait metodlara" ilişkin bulunduğunu kaydetmektedir[20].

20 Haziran 1936'da ise Pilsudski'nin mezarını ziyaret eden Kafkasya delegasyonu çelenk koyarak XX. yüzyıl Polonya tarihinin bu ilginç siması önünde bir kez daha saygı ve şükranlarını sergilemiştir.

(KAYNAK= Tarih ve Toplum, İstanbul, Temmuz 1997, No: 163, s: 13-16.)

[1] Stefan Pomaranski - Jozef Pilsudski, Hayat ve Faaliyeti, Resimli Ay Matbaası T.L. Şirketi, İstanbul, 1933, s:3.
[2] "Mareşal Pilsudski'nin Defin Merasimi ve Kafkasyalıların Lehistan'ın Milli Matemine İştiraki", Severnıy Kavkaz, Varşova, 1935, No:16, s:4-5.
[3] M. - "Juzef Pilsudski'nin Ölümünün Yıl Dönümü", Naşa Tsel, Varşova, 1936, No:1, s: 9-10.
[4] Stefan Pomaranski - a.g.e., s: 45.
[5] Stefan Pomaranski - a.g.e., s: 47.
[6] Stefan Pomaranski - a.g.e., s: 48.
[7] H. Ross - A History of Modern Poland, Londra, 1966, s:48'den Eric J. Hobsbawm - 1780'den Günümüze Milletler ve Milliyetçilik, (çev: Osman Akınhay), Ayrıntı Yay., İstanbul, 1995, (2.B.), s:63.
[8] M. - "Juzef Pilsudski'nin Ölümünün Yıl Dönümü", Naşa Tsel, Varşova, 1936, No:1,s:9.
[9] Patrik vor zur Mühlen - Gamalıhaç ile Kızılyıldız Arasında, İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halklarının Milliyetçiliği, (çev:Eşref Bengi Özbilen), Mavi Yay., Ankara, 1984, s:1-2.
[10] "Mareşal Pilsudski'nin Defin Merasimi ve Kafkasyalıların Lehistan'ın Milli Matemine İştiraki", Severnıy Kavkaz, Varşova, 1935, No:16, s:4-5.
[11] a.g.y., s:4-5.
[12] M.E. Resulzade - "Josef Pilsudski", Severnıy Kavkaz, Varşova, 1935, No:14, s:3.
[13] "Milli İde Kahramanı", Znamya Naroda, Varşova, 1935, No:1, s:1.
[14] Mehmed (Magomed) Çukua - "Mareşal Yuzef Pilsudski", Znamya Naroda, Varşova, 1935, No:1, s: 4-5.
[15] Ali Şurdum - "Mareşal Pilsudski", Znamya Naroda, Varşova, 1935, No:1, s:3.
[16] "Mareşal Pilsudski'nin Defin Merasimi ve Kafkasyalıların Lehistan'ın Milli Matemine İştiraki", Severnıy Kavkaz, Varşova, 1935, No:15, s:5.
[17] "Kavkasskaya koloniya v Poşle vozlagayet na holm marşala Yuzefa Pilsudskogo v Krakove zemlyo c Kavkaze", Severnıy Kavkaz,Varşova,1936,No:15, s:27.
[18] Bkz: "Mareşal Pilsudski'nin Defin Merasimi ve Kafkasyalıların Lehistan'ın Milli Matemine İştiraki", Severnıy Kavkaz, Varşova, 1935, No:16, s:4-5.
[19] Bkz: "Kafkasya Kolonisinin Krakov Seyahati", Severnıy Kavkaz, Varşova, 1935, No:16, s: 26-27.
[20] M. - "Juzef Pilsudski'nin Ölümünün Yıl Dönümü", Naşa Tsel,Varşova,1936, No:1, s:9-10.

M. Aydın Turan - Çerkesya Üzerine Bir İngiliz Tüccarın Gözlemleri

Değişik coğrafyaları ayağımıza getiren seyahatnâmeler, içerdiği kimi aşırılıklar ya da şaşkın bakışlara rağmen, işlediklere döneme ilişkin muazzam bir arkaplan verebilme şansına da sahiptir... Paul Hazard'ın, kimi zaman "tahsil ve terbiyenin tamamlayıcı"sı, kimi zaman da "bilgilenmenin bir yolu" olarak tasvir ettiği seyahat, dünyayı keşfetme ve ondan yararlanma hedefinden hiç uzaklaşmamışa benzemektedir.

"Çerkesya ile Büyük Britanya arasında ticari bağlar kurmak" ümidindeki bir tüccarın, XIX. yüzyılda "Doğu Sorunu"nun en önemli parçası haline gelen Kafkasya sahillerine gerçekleştirdiği gezi, buraların "başdöndürücü güzelliği"nin yalın bir anlatımından çok, dönem ve koşullarını, toplumsal dönüşüm sancılarını, sömürgeciliğe direnç azmini tasvir etmektedir. Kazan Hanlığı'nın istilasıyla (1552) başlayıp, eski medeniyetlerin mirasçılarınca engellenemeden süren Rus yürüyüşüne karşı, Kuzey Kafkasya'da sergilenen sert direnişin sınırlı kesitini veren "Çerkesya'dan Savaş Mektupları", yazı geleneğinin ancak yüzyılımızda boy attığı bir bölgenin panoromasını kavramada önem kazanmaktadır.

XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren farklı çıkarları temsil eden merkezi güçlerin arasında kalan Kafkasya'nın en ağır dönemini konu edinen satırlar, dramatik biçimde neticelenecek Kafkas-Rus savaşının hangi psikolojik zeminde sürdürüldüğünün cevabını da aramaktadır. Kabile hayatının dar çerçevesinde yaşayan, dış dünyayla teması minimize, güçlü siyasal oluşumlardan mahrum, inanç ve değer dünyası heterojen, buna karşılık "sancılı geçiş dönemi"nde "otantik" yapısını muhafaza etmeye çalışan bir coğrafyanın öyküsüdür Bell'in anlattıkları... Ya da kendi sözleriyle, "terk edilen bir milletin korkularıyla umutlarıdır!" (s:76).

Kısa bir arkaplan vermek gerekirse, Kırım Hanlığı'nın Rusya'ya ilhakıyla Osmanlılar gözlerini Kafkasya'ya çevirmiş, ancak bölgede ciddi bir hakimiyet sağlayamamıştı. Ferah Ali Paşa'nın "Soğucak Muhafızlığı" sırasında, 1782'de, Venedik ve Cenevizlilerden kalma kalıntıların bulunduğu yerde inşasına başlanan kale ve yanıbaşında oluşturulan limanla birlikte Anapa, hem Osmanlıların Karadeniz kıyılarındaki en önemli üssü, hem de kıyı boyundaki merkantil hayatın başlıca merkezi haline gelecekti. Öyle ki, Rusların Kafkasya halklarıyla ticareti yaygınlaştırmak amacıyla kurdukları hiç bir "takas merkezi", buraların cazibesine ulaşamayacaktı. Her ne kadar, Çerkes iktisadında "para" bir değişim aracı olarak kıymet kazanamamış, yabancı menşeli altın ve gümüş sikkeler düşük şekilde tedavülde kalmışsa da, "mübadele ekonomisi"nin başlıca aktörleri tüccarlar, mal hareketi dışındaki rolleriyle de kıyı boyunu farklı bir ufka doğru sürüklemişlerdi. Bir anlamda Pirenne'nin dikkat çektiği gibi, “değişim süreci”nde tüccarların rol almadığı "bir dönemi düşünmek zordur". Kuban Nehri'nin ağzından yaklaşık 30 km. uzakta, çok az sayıda "kentli Çerkes" tipinin de boy attığı Anapa'nın 1828'de Rusların eline geçmesiyle hem Osmanlı-Çerkesya arasındaki ticaret güçleşmiş, hem de siyasal ve sosyal dinamiklere doğrudan tesir edebilecek "kentli Çerkes" tipinin gelişimi ağır bir darbe yemişti. Ruslar böylelikle, gerçek bir "El Dorado" olarak gördükleri Kafkasya'nın[1] kaderine hükmedebilecek konuma ulaşmışlardı.

"Çerkesya meselesi"nde İngilizlerin gözükmesi, Akdeniz ve İran Körfezinde bazı limanları ele geçirerek Küçük Asya'ya nüfuz etme peşindeki Moskova'nın genişleme stratejisiyle doğrudan alakalıydı. Edirne Anlaşması'yla (1829) Rus tüccarlarına Osmanlı topraklarında ticaret serbestisi verilmesi, Mısır problemi dolayısıyla I. Nikola'nın II. Mahmud'a uzanan "yardım eli" (1833) bazı çevreleri tedirginliğe sevketmişti. Peşisıra uygulamaya konulan yüksek gümrük tarifelerine rağmen (1822 ve 1826), Rusya pazarında özellikle pamuklu endüstride ön sıraları bırakmayan ülkesinin Moskova'yla ılımlı ilişki sürdürmesine taraftar Manchester sanayicilerinin etkisindeki yönetimine karşılık, İngiltere'nin İstanbul Sefiri Ponsonby ve elçilik katibi David Urquhart[2] "Çerkesya problemi"ni Büyük Britanya gündemine sokmakta kararlı davranmışlardı.

Palmerston'un "Foreign Office"ni hayli rahatsız etmesine rağmen, özellikle c çabasıyla "İngiliz liberalleri" Kuzey Kafkasya'daki direnişi "Rus imparatorluğuna karşı girişilen milli ve siyasi bir mücadele" halinde görerek resmi politikayı zorlamaya çalışıyordu[3]. Urquhart'ın öncülüğündeki lobiye mensup James Stanislas Bell, John Longworth ve Edmond Spencer 1830'lu yılların ikinci yarısında Batı Kafkasya sahillerinde uzun haftalar geçirecek, dönüşlerinde yayımladıkları seyahatnameler ise, batı dünyasında XIX. yüzyıl Çerkeslerine ilişkin en ilginç yapıtlar arasında yer alacaktır[4].

"Çerkesya'dan Savaş Mektupları"nın yazarı Bell bu geziden çok kısa süre önce, Kafkasya sahillerinde geçen tatsız bir hikayenin kahramanıydı. 25 Kasım 1836'da tuz yüklü "Wixen" adlı gemisi "Çerkesya'ya uygulanan ambargoyu delmekle" suçlanarak bir Rus fırkateyni tarafından enterne edilmiş, sert kamuoyu tepkisine rağmen Büyük Britanya, Karadeniz'de Rus tezini destekler bir tavırla, diplomatik kriz yaratmaktan kaçınmıştı.

Bu "hoşgörülü" resmi politika, Bell'e göre, ülkesinin orta ve uzun dönemli çıkarlarını tehdit ediyordu. Değer yargıları, medeniyet farkları bir yana bırakıldığında "Çerkesya" "sadece ticari bir kaynak olarak değil, fakat aynı zamanda Rusya'nın yayılmasına karşı bir engel teşkil etmesinden dolayı Büyük Britanya için büyük bir öneme" sahipti (s:16). Aynı önem, pek farkında olmasa da, Osmanlılar için de söz konusuydu ve bu ülkenin "geleceğinin tamamen Çerkesya'ya bağlı olduğuna" inanmamak için geçerli hiç bir sebep bulunmamaktaydı (s:18).

Olanca izole edilmişliğine rağmen "politik olarak değeri ölçülemez bir konumda" bulunan Çerkesya'nın (s:469) mevcut donanımıyla merkezi Rus gücüne uzun süre dayanabilmesi mümkün görünmüyordu. Ne şövalye ruhunun diriliği, ne de daralan maddi olanaklar emperyal güdüleri setleyebilme şansını doğurmuyordu. Burada bir savaşı sürdürmek için gerekli barutun tedariki bile güçtü (s:82) ve "bir Çerkes hedefinden emin olmadığı sürece asla ateş etmemek" durumundaydı (s:342).

Mücadelelerinde çoğu zaman kararlılık göstermelerine rağmen, Çerkeslerin "terkedildikleri"ne dair güçlü kanaatleri İngiliz gezginlerin varlığıyla yumuşamıştı. Bell, hiç bir resmi misyon yüklenmemelerine karşın, varlıklarının Çerkesler tarafından, İngilizlerin "davalarına ilgi duymaya" ve "bir şeyler yapacak olmalarına" bağlandığını (s:42) acı ifadelerle kaydetmekten kendini alamaz. Bölge halkının çok şey beklediği, fakat mücadeleleri esnasında kayıtsızlıktan başka bir şey bulamadıkları Osmanlıları bir tür fatalizmle itham etmeleri ilgi çekicidir. Yörenin tanınmış simalarından biri, rahatsız olduğu tavrı gayet kolaylıkla özetler: "Bir Türk uzun lülesini uzatır, deniz ve okyanusu seyrederek, kendi kendisine yardım edeceğine gökten yardımlar bekler" (s:75). Bell, eğer dinsel payda olmasa Çerkeslerin Osmanlıya karşı tutumlarının hayli farklı gelişebileceğini vurgular.

İngilizlerin Batı Kafkasya'daki faaliyetlerinden oldukça endişelenen Ruslar[5], Bell'i teslim edecek kişiye 2000 gümüş ruble vaad etmelerine rağmen bu çağrıya kulak asan çıkmaz (s:262). O, kendisini kimi zaman ülkesinde hissederek (s:78), çağdaşı Longworth gibi, olağanüstü titizlikle Batı Kafkasya'yı izler.

James S. Bell, XIX. yüzyıl Çerkeslerinin değişim sürecindeki sosyal yapısı, örf hukuku, farklılaşan otorite biçimi, politik örgütlenme tarzı, ticaret hayatı gibi, "zihniyet dünyası"nı kavramayı kolaylaştıran bir dizi alana oldukça "tutarlı" yaklaşır. Kendisi hristiyan olmakla birlikte; İslamiyeti kabul etmiş Çerkeslerin, "yüzyıllardan beri gelen, bir takım sevimli fakat güçsüz alışkanlıklar"da ısrar eden soydaşlarına göre daha yüksek politik bilince sahip bulunduklarını (s:543); Çerkesya'ya ulaşacak ciddi bir "yardım"ın, Rus yayılmacılığına set oluşturarak buranın kaderini farklılaştırabileceğini, böylelikle İngiliz tüccarların "Karadeniz'de serbest ulaşım ve ticaret" hakkını kullanabileceklerine dair inancın (s:470) güçleneceğini kaydeder.

"Çerkesya'dan Savaş Mektupları"nın, ilk baskısından 158 yıl sonra Türkçeye kazandırılmış olması şüphesiz ki, bir "talihsizlik"tir. Ancak, 1930'lu yılların sonunda bir mülteci tarafından "Doğu Sorunu"na eklemlenen ve hiç de haksız sayılamayacak hükümle, "başkalarının şöleninde eğlenmek"le eş tutulan Kafkas-Rus savaşının[6] "mağdur tarafının" hayli farklı bir gözle takibi, günümüzdeki Kafkasya araştırmaları için de önem arzetmektedir. Bu bilinçle Kuzey Kafkasya konulu batı literatürünü yaşadığımız coğrafyaya aktaran kıymetli Sedat Özden’i yürekten kutlamayı borç biliriz... (1989)
----------------------------------------------
[1] Platon Zubov - Kartina Kavkazkogo kraia prinadmezhashchego Rossi, sopradel'nykh emu zemel, Vinberger, St. Petersburg, 1834, C:I'den The Central Asian Newsletter, Oxford Uni. Press, London, 1986, C:8, No: 6, s:79.
[2] Karl Marx & Friedrich Engels - Doğu Sorunu, (çev: Yurdakul Fincancı), Sol Yay., Ankara, 1977, s:39.
[3] W.E.D.Allen & Paul Muratoff - 1828-1921 Türk-Kafkas Sınırındaki Harplerin Tarihi, Gnkur. Basımevi, Ankara, 1961, s:48.
[4] Edmond Spencer - Travels in the Western Caucasus, London, 1835 ve Travels in Circassia, Krim Tartary, etc., 2 cilt, London, 1838; James Stanislas Bell - Journal of a Residence in Circassia during the years 1837, 1838 and 1839, 2 cilt, London, 1840; John Longworth - A year among the Circassians, London, 1840 (Bu kitabın çevirisi: John Longworth - Kafkas Halklarının Özgürlük Savaşı, (çev: Sedat Özden), Rey Yay., Kayseri, 1996).
[5] John F. Baddaley - Rusların Kafkasya’yı İstilası ve Şeyh Şamil, (çev: Sedat Özden), Kayıhan Yay., İstanbul, 1989, s:330.
[6] Aytek Kundukh - Kafkasya Müridizmi, (Haz:Tarık Cemal Kutlu), Gözde Kitaplar Yay., İstanbul, 1987, s:14.

Kuzey Kafkasya Araştırmaları

25 Eylül 2007 Salı

Kafkasya Ansiklopedisi "Kafpedia" Yayında

Cem Kumuk'tan “Kafkasya Tarih ve Politika Arşivi”

İçindekiler